TO ΧΡΥΣΕΛΕΦΑΝΤΙΝΟ ΑΓΑΛΜΑ ΤΗΣ ΘΕΑΣ ΑΘΗΝΑΣ ΣΤΟΝ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Ο ναός στην ελληνική αρχαιότητα ήταν η κατοικία του θεού, το κτίριο που στέγαζε το λατρευτικό άγαλμα μιας ή περισσότερων θεοτήτων, και όχι ο χώρος συνάθροισης των πιστών, όπως στον χριστιανικό κόσμο. Αυτό φανερώνει και το ουσιαστικό «ναός», που προέρχεται από το ρήμα «ναίω» (=κατοικώ). Το λατρευτικό άγαλμα τοποθετούνταν στο βάθος του ναού, πάνω στον κατά μήκος άξονα του κτιρίου.

Αναπαράσταση του Παρθενώνα με το άγαλμα της θεάς Αθηνάς

Ήταν έργο του περίφημου γλύπτη Φειδία, είχε ύψος γύρω στα 12 μ. Ο σκελετός του ήταν ένας τεράστιος ξύλινος ιστός μπηγμένος στο έδαφος. Τα γυμνά μέρη του σώματος της θεάς ήταν φτιαγμένα από ελεφαντόδοντο, το δε ένδυμά της από χρυσό. Αμέσως μετά την ολοκλήρωση του αγάλματος, ο Φειδίας κατηγορήθηκε ότι είχε υπεξαιρέσει μέρος του χρυσού που του είχε δοθεί για την κατασκευή του (437 π.Χ.). 

Το γιγάντιο χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς, τοποθετημένο στο εσωτερικό του Παρθενώνα

Η θεά παριστάνεται σε όρθια στάση, στραμμένη προς την ανατολική θύρα του Παρθενώνα, φορώντας δωρικό πέπλο, μακρύ, ζωσμένο με φίδι. Το στήθος της καλύπτει η αιγίδα (δέρμα κατσίκας) με το γοργόνειο, όπου συναντάμε και πάλι φίδια. Το κράνος της έχει τριπλό λοφίο, του οποίου το μεσαίο τμήμα καταλήγει σε Σφίγγα και στα δύο πλαϊνά σε μορφές φτερωτών αλόγων (Πήγασοι). Στο δεξιό της χέρι, που στηριζόταν μάλλον σε κίονα, κρατάει φτερωτή Νίκη. Με το αριστερό της κρατά δόρυ και στηρίζει την άντυγα της ασπίδας της (καμπυλωτό μέρος),  ενώ δίπλα της είναι ένα φίδι, ίσως ο Εριχθόνιος (βασιλιάς της Αθήνας - μισός άνθρωπος, μισός φίδι). Το εσωτερικό της ασπίδας διακοσμούσε ανάγλυφη ή ζωγραφική (πάνω σε δέρμα) παράσταση Γιγαντομαχίας (σύγκρουση θεών και Γιγάντων), στο δε εξωτερικό της απεικονιζόταν επίσης σε ανάγλυφο Αμαζονομαχία (αγώνας των Αθηναίων εναντίον των Αμαζόνων).

Ανασύνθεση της ασπίδας της Αθηνάς με την παράσταση της Αμαζονομαχίας. Εικάζεται ότι, μεταξύ των άλλων μορφών, εικονίζονται ο «Φειδίας» (στο κέντρο στην κορυφή, κρατάει λίθο) και ο «Περικλής» (στο κάτω μέρος, με το χέρι διαγώνια στο πρόσωπο).

Σύμφωνα με την παράδοση, το άγαλμα πατούσε σε μνημειακή βάση ύψους 1,20μ., την οποία κοσμούσε περιμετρικά ανάγλυφη απεικόνιση του μύθου της γέννησης της Πανδώρας. Τέλος, τα τυρρηνικά σανδάλια της θεάς έφεραν παράσταση Κενταυρομαχίας (μάχη μεταξύ Λαπίθων και Κενταύρων). Μπροστά από το άγαλμα υπήρχε δεξαμενή νερού για την διατήρηση της υγρασίας του ελεφαντόδοντου. 

Πρόπλασμα του χρυσελεφάντινου λατρευτικού αγάλματος της Αθηνάς Παρθένου και του ανάγλυφου βάθρου πάνω στον οποίο είχε στηθεί, ενταγμένο στο εσωτερικό του Παρθενώνα. Μπροστά από το άγαλμα διακρίνεται η δεξαμενή νερού, που είχε κατασκευασθεί με σκοπό την προστασία των ελεφαντοστέινωνν μερών του αγάλματος από την φθοροποιό γι’ αυτά ξηρασία της Αττικής.

Τον 5ο αι. μ.Χ. η χρυσελεφάντινη Αθηνά μεταφέρθηκε από τους χριστιανούς στην Κωνσταντινούπολη. Από τότε χάνονται τα ίχνη της. Δεδομένου ότι το πρωτότυπο έργο έχει πλέον χαθεί, είμαστε σε θέση να σχηματίσουμε μία εικόνα – έστω και αμυδρή – γι’ αυτό με βάση τα υπάρχοντα αντίγραφα (πρωτίστως αυτό του Βαρβακείου) και την περιγραφή κυρίως του Παυσανία.